W kwietniu 2023 roku Sąd Najwyższy stanu Manipur przyznał społeczności Meitei tak zwany status Scheduled Tribe – przyznawany w Indiach grupom uznawanym za historycznie marginalizowane i wymagające szczególnej ochrony. Gwarantuje on również dostęp do rezerwacji miejsc w edukacji, zatrudnieniu oraz reprezentacji politycznej.
Dla społeczność Kukich, ta sama decyzja stała się bezpośrednim zagrożenie dla ich tożsamości i dotychczasowych przywilejów, a początkowy lęk i niechęć szybko przerodziły się w konflikt etniczny, który pochłonął co najmniej 260 osób i zmusił ponad 60 000 do opuszczenia swoich domów i poszukiwania schronienia w obozach.
Plemiona Kukich i ich reprezentanci od lat mówią o swojej marginalizacji i wieloletnich problemach społeczno-ekonomicznych, których źródła sięgają jeszcze okresu kolonialnego, a które trwają do dziś. Kim tak właściwie są plemiona Kuki? Jak znalazły się na terenie Indii i jaki wpływ miały na ten kraj? Czym są „Scheduled Tribe” i jaka jest ich obecna sytuacja w Indiach?
Ludzie z gór
W globalnej wyobraźni łatwo przywołać obrazy rdzennych społeczności Ameryki Północnej – Irokezów czy Seminolów. Ich wizerunek, a także problemy, są obecne w popkulturze – od narracji filmowych i literackich “Dzikiego Zachodu”, po debatę publiczną i regulacje prawne. Tymczasem ludy Azji, szczególnie z północno-wschodniej części kontynentu, pozostają w dużej mierze zapomniane. Ich sytuacja i problemy, z jakimi zmagają się jako społeczności rdzenne, często pozostają na marginesie międzynarodowej debaty.
Jednym z takich przykładów są plemiona Kuki – choć trafniej mówić o zbiorze różnych grup niż o jednej jednolitej wspólnocie. Już sama nazwa budzi dziś kontrowersje i staje się źródłem sporów – a konflikt o nią nie ma jedynie charakteru semantycznego, lecz dotyka także kwestii tożsamości, historii i polityki.
Nazwa „Kuki” jest egzonimem – terminem nadanym przez zewnętrzne społeczności, a nie przez samych przedstawicieli tego ludu. Początkowo używali go Bengalczycy, a później Brytyjczycy w okresie kolonialnym. W języku bengalskim oznaczał on „ludzie z gór”, ale także miał pejoratywne konotacje, takie jak „dzikus” czy „dziki”.
Współcześnie społeczność Kuki dąży do odzyskania kontroli nad swoją tożsamością poprzez przywrócenie endonimu „Zo” (w niektórych dialektach „Zomi”), który oznacza „ludzie z gór” i jest używany przez różne grupy we wschodnich Indiach, Mjanmie i Bangladeszu. Termin ten zyskał na znaczeniu w latach 90. XX wieku, kiedy to powstały organizacje takie jak The Zomi Congress for Democracy czy Zomi Re-unification Organisation, promujące wspólną tożsamość narodową. Niektóre grupy, takie jak Thadou, nadal używają nazwy „Kuki” i traktują ją jako część swojej tożsamości plemiennej.
Ta różnorodność tożsamości i napięcie między tradycją a współczesnym samookreśleniem znajduje odzwierciedlenie w klasyfikacji plemion. Ich podział na tzw. Old Kuki i New Kuki wynika z różnic historycznych i migracyjnych. Old Kuki to plemiona tradycyjne, obecne w regionie jeszcze przed okresem kolonialnym, takie jak Thadou, Paite, Zou, Mate, Kom, Hmar czy Vaiphei. New Kuki natomiast to plemiona, które przyjęły nazwę Zo w XX wieku, łącząc różne grupy i wzmacniając swoją wspólną tożsamość. Współcześnie wiele plemion używa określenia Kuki-Zo, łącząc kolonialny etnonim z własnym endonimem.
Mnogość w jedności – język
Różnorodność widać także wśród języków i dialektów, którymi posługują się poszczególne grupy. Wszystkie jednak należą do rodziny tibeto-birmańskiej, co wskazuje na bliskość lingwistyczną z innymi ludami północno-wschodnich Indii i Mjanmy, takimi jak Mizo czy Chin.
Do najważniejszych języków Kukich należą:
- Thadou-Kuki – głównie stan Manipur,
- Paite – używany w wioskach Purum Likli i Purum Khullen w stanie Manipur. Język jest krytycznie zagrożony z powodu spadku liczby użytkowników, małżeństw mieszanych oraz dominacji języka Manipuri
- Aimol – używany przezmniej niż 3 000 użytkowników w Manipur i Assam. Język jest zagrożony, wielu użytkowników posługuje się również Meitei,
- Kom – liczba użytkowników maleje, społeczność coraz częściej używa języka Meitei,
- Zou, Mate, Simte, Gangte.
Dziś kwestia języka jest, podobnie jak nazwy i zachowanie tożsamości, sprawą złożoną i trudną. Społeczność używa języka plemiennego w domach i podczas świąt, natomiast w kontaktach z innymi społecznościami lub instytucjami – języka urzędowego. Według badań, języki Kukich (np. Paite) są zagrożone wyginięciem, zwłaszcza wśród młodszych pokoleń, które uczą się głównie języków stanowych lub angielskiego.
Innymi powodami, dla których języki te borykają się z marginalizacją są przejmowanie języków dominujących (jak w przypadku języka Kom, który wypierany jest przez Meitei), małżeństwa mieszane czy migracje do miast, które często wymuszają asymilację i zanik różnorodności językowej.
Obecnie podejmowane są działania mające na celu ochronę i ożywienie języków Kuki, w tym: prowadzenie badań naukowych nad strukturą i historią języków w ramach uczelni takich jak Uniwersytet Tezpur, dokumentowanie języków zagrożonych wymarciem w programie SPPEL nadzorowanym przez Centralny Instytut Języków Indii czy organizowanie lokalnych programów edukacyjnych uczących dzieci języków tubylczych. Dodatkowo wspierane są inicjatywy m.in. w ramach Międzynarodowej Dekady Języków Tubylczych (IDIL), które mają na celu globalną ochronę i rewitalizację języków rdzennej ludności.
Przybysze z północy
Mimo sztucznego, administracyjnego podziału na „Nowych” i „Starych” Kuki oraz różnorodności grup etnicznych, społeczność Kuki zachowała wspólną tożsamość, kształtowaną przez historię, doświadczenia i migracje. Te procesy naznaczyły ich charakter i sposób życia, tworząc spójną wspólnotę mimo zróżnicowania.
W Indiach Kuki pojawili się według badań historycznych w XVI wieku, choć pierwsze pisemne wzmianki pochodzą dopiero z XIX wieku, dzięki dokumentom kolonialnym sporządzanym przez Brytyjczyków. Migracja była wynikiem kilku czynników: presji ze strony sąsiednich grup etnicznych, konfliktów plemiennych, poszukiwania żyznych terenów rolniczych oraz ograniczonej dostępności ziemi w górskich regionach. Pochodzili oni z terenów dzisiejszej Mjanmy i północno-wschodnich Indii, a następnie osiedlili się głównie w regionach górskich i wyżynnych.
Do dziś grupy te zamieszkują przede wszystkim obszary północno-wschodnich Indii oraz pogranicza z Mjanmą i Bangladeszem. Regiony te obejmują stany: Manipur, Nagaland, Assam, Meghalaya, Tripura i Mizoram.
Tlou – gospodarka i życie społeczne
Głównym zajęciem społeczności Kuki, szczególnie przed kolonialną inwazją, było rolnictwo, które ze względu na trudny, górzysty teren przyjęło specyficzną formę rolnictwa żarowego (jhum). Polegało ono na wypalaniu fragmentów lasu, użyźnianiu gleby popiołem, a następnie krótkotrwałej uprawie roślin, głównie ryżu, kukurydzy, prosa i warzyw. Z ryżu przygotowywano również zu – tradycyjny napój wykorzystywany w obrzędach religijnych. Po wyczerpaniu żyzności gleby teren był porzucany, a społeczność przenosiła się na nowe obszary.
Oprócz tego Kuki prowadzili uprawy w dolinach i na tarasach rzecznych, stosując tzw. uprawę tarasową, polowali i zbierali produkty leśne, a także hodowali kury, świnie i bydło, które pełniły zarówno funkcję gospodarczą, jak i rytualną w obrzędach.
Istotnym elementem życia gospodarczego i społecznego była praca wspólnotowa, zwana Tlou lub Thla, polegająca na wspólnych pracach polowych, budowie domów i organizacji świąt. Każde z tych działań rozwijało, a jednocześnie zacieśniało więzi w grupie, wzmacniało poczucie solidarności i wspólnej odpowiedzialności. W strukturze społecznej plemienia wyodrębniano najważniejsze funkcje:
- Khuol / Khuolpai – starszy wsi lub przywódca społeczności, odpowiedzialny za podejmowanie decyzji i przewodniczenie obrzędom.
- Thang – kapłan lub osoba prowadząca rytuały religijne i obrzędy przodków.
- Thougal – młodzież odpowiedzialna za organizację świąt i festiwali, pełniąca aktywną rolę w życiu kulturalnym społeczności.
Lawm – szkoła życia dla chłopców?
Bogate życie społeczne i obyczajowe obejmowało również rytuały przejścia. Jednym z ich fizycznych elementów był tak zwany dom młodzieżowy, czyli Lawm. Tego rodzaju instytucję można również zaobserwować u innych grup w postaci podobnych domów młodzieżowych, nazywanych Zawlbûk, szczególnie w tradycyjnych społecznościach Azji Południowo-Wschodniej, takich jak Tiwa czy Mizo, gdzie pełnią funkcje edukacyjne, wychowawcze i społeczne.
Lawm często zajmował centralne lub znaczące miejsce w wiosce. Była to instytucja, w której młodzi chłopcy byli przygotowywani do roli dorosłego mężczyzny w sposób całościowy – angażowała młodzież w działania wspólnotowe, służyła jako miejsce nauki, gdzie młodsze pokolenia przyswajały tradycje, obyczaje i umiejętności niezbędne w dorosłym życiu, a także stanowiła przestrzeń do rytuałów i wydarzeń istotnych dla wioski.
W Lawm młodzi mężczyźni zdobywali praktyczne umiejętności, uczyli się historii, obyczajów plemiennych, rolnictwa i rzemiosła, a także przygotowywali się do pełnienia dorosłych ról w społeczności. Instytucja ta była miejscem integracji, gdzie młodzież uczestniczyła w organizacji świąt i obrzędów, jednocześnie wzmacniając więzi społeczne oraz poczucie odpowiedzialności wobec wspólnoty. Lawm stanowił centrum życia społecznego młodzieży, kształtując wartości takie jak dyscyplina, odpowiedzialność i współpraca.
Struktura Lawm była jasno określona i obejmowała:
- Lawm-upa – starszego członka, pełniącego rolę nauczyciela i przewodnika.
- To’llai-pao – nadzorcę, odpowiedzialnego za porządek i organizację.
- Lawm-tangvo – asystenta nadzorcy, wspierającego w codziennych obowiązkach.
W wyniku kolonializmu tradycja domów młodzieżowych została częściowo wyparta. W ostatnich latach, dzięki rosnącej świadomości tożsamościowej, idea Lawm jest według niektórych realizowana w nowoczesnej formie w ramach Kuki Students’ Organisation (KSO). Organizacja ta funkcjonuje w zmienionym kontekście, ale pielęgnuje tradycyjne wartości i funkcje edukacyjne Lawm.
Łzy Hioba, napój ryżowy i Pupa – religia
Życie społeczne, obejmujące zarówno koncepcję Tlou, Lawm, jak i podział ról w obrębie grupy, było ściśle powiązane z pierwotnymi wierzeniami. Społeczność praktykowała animizm, co oznacza, że wszystkie elementy przyrody – góry, rzeki, lasy, zwierzęta – uważano za zamieszkane przez duchy lub bóstwa. Wierzono, że duchy przodków i opiekuńcze siły przyrody mają realny wpływ na życie codzienne i powodzenie społeczności.
Chociaż mówienie o „panteonie bóstw” w kontekście animizmu, zwanego również Puya w tradycji Kuki, jest pewnym uproszczeniem, w praktykach społeczności występowały rozmaite duchy i bóstwa takie jak:
- Pathian – często uznawany za najwyższego boga lub stwórcę w niektórych tradycjach Kuki. Czasem kojarzony z niebem lub uniwersalną mocą.
- Puha / Pupa – duchy przodków, czczone i obdarzane ofiarami w celu ochrony, przewodnictwa i dobrobytu. Każda rodzina miała swoje własne duchy przodków.
- Lengom – duch opiekuńczy wioski, uważany za chroniącego społeczność przed katastrofami, chorobami i złymi siłami.
- Thangkhul / Thangkhua – duchy związane z lasami, wzgórzami i terenami łowieckimi; myśliwi składali im ofiary przed wyruszeniem na polowanie.
- Lengra / Lengraipa – duchy rzek i zbiorników wodnych, czczone w celu zapewnienia udanych połowów i obfitych plonów.
- Aithang / Aithangpi – duchy związane z rolnictwem, wierzono, że błogosławią uprawy i zapewniają żyzność ziemi.
- Różne złe duchy (Khua-ra / Lianthang) – duchy psotne lub szkodliwe; przeprowadzano rytuały i stosowano amulety, aby je odstraszyć.
Obecne były również rytuały i składanie ofiar duchom oraz bóstwom. Centralnym i najważniejszym z rytuałów było czczenie przodków (Pupa). Rodziny codziennie składały drobne ofiary w domowych sanktuariach, takie jak jedzenie, alkohol ryżowy (zu) czy drobne przedmioty. Oprócz tych praktyk, ważnym elementem spajającym społeczność i utrwalającym religię były również święta, takie jak:
- Kut / Chavang Kut (1 listopada) – jedno z najważniejsze święto pożniwne, dziękczynne za udane zbiory,
- Mimkut (17 stycznia według kalendarza Kuki w Nagalandzie) – święto zbiorów, z ofiarami dla duchów rolnych; jej nazwa pochodzi od rośliny Job’s tears (łzy Hioba), która używana jest w rytuałach, ale również jako ozdoba do naszyjników.
„Kuki Rebellion” i spadek po kolonizatorach
Rzeczywistość przedkolonialna społeczności wydaje się niemal idylliczna – wypracowane metody uprawy, wspólnotowe życie w klanach z jasno określoną strukturą władzy oraz animizm regulujący życie społeczne. Oczywiście jest to pewne uproszczenie, gdyż społeczności te zmagały się z wieloma problemami, których pełnego obrazu trudno dziś odtworzyć z powodu skąpej dokumentacji. Niewątpliwie jednak najtrudniejszym doświadczeniem, z jakim musiały się zmierzyć, było pojawienie się na ich terenach Brytyjczyków w XIX wieku.
Sytuacja kolonialna Kukich była niejednoznaczna – z jednej strony doświadczali wszystkich krzywd, jakie spotykały inne społeczności pod panowaniem brytyjskim, przede wszystkim odebrania własnej autonomii i niezależności. „Ludzie z gór”, żyjący według tradycyjnej struktury, w której wódz wraz ze starszyzną sprawował władzę i cieszył się autorytetem opartym na więzach krwi i konsensusie, zostali zmuszeni w błyskawicznym tempie do porzucenia dawnego porządku społecznego.
Brytyjczycy narzucili własną administrację i system podatkowy, całkowicie ignorując dotychczasowe mechanizmy funkcjonowania wspólnot. Autorytet wodzów został podważony – część zastępowano lojalnymi wobec korony zwierzchnikami, a sprzeciw wobec tej polityki spotykał się z brutalnymi represjami.
Z drugiej strony kolonizatorzy szybko dostrzegli waleczny charakter Kuki. Ich odwaga i doświadczenie w walkach w trudnym górskim terenie sprawiły, że Brytyjczycy zaczęli traktować ich jako wartościowych wojowników i w czasie I wojny światowej wcielali wielu z nich do sił pomocniczych Imperium, często pod przymusem. Administracja oczekiwała, że społeczność dostarczy 2000–4000 ludzi do tzw. Labour Corps, które miało wspierać działania wojenne we Francji i Mezopotamii. Dla ludu, który od pokoleń cenił wolność i samostanowienie, było to upokarzające. Pobór, praca przymusowa i nowe obciążenia stały się bezpośrednią przyczyną powstania znanego później jako Kuki Rebellion.
Bunt wybuchł w 1917 roku w południowym Manipurze i w ciągu dwóch lat rozprzestrzenił się na inne tereny zamieszkane przez Kuki. Charakteryzował się walką partyzancką – mieszkańcy wykorzystywali doskonałą znajomość górskiego terenu oraz tradycyjne techniki bojowe. Rebelia była dobrze zorganizowanym oporem: atakowano brytyjskie posterunki, niszczono mosty i odmawiano płacenia podatków. W tym paradoksie społeczność zyskała jedność wobec wspólnego wroga, choć nie wystarczyło to, by pokonać Imperium.
Brytyjczycy odpowiedzieli kampanią pacyfikacyjną – spalono setki wiosek, wielu wodzów uwięziono lub zesłano, skonfiskowano majątek, a ludność zastraszono, aby powstrzymać dalszy opór. Dziś Kuki Rebellion pozostaje symbolem sprzeciwu wobec kolonializmu i walki o tożsamość.
Wraz z kolonizatorami przybyli również misjonarze chrześcijańscy, którzy systematycznie wprowadzali nowe praktyki religijne i edukacyjne. Chrześcijaństwo podważało autorytet wodzów i starszyzny, wprowadzając alternatywną hierarchię duchową, a wiele tradycyjnych obrzędów zaczęło tracić znaczenie. Konwersje ułatwiały współpracę z władzami kolonialnymi, ale równocześnie zmieniały religijną tożsamość Kuki. Dziś większość społeczności jest chrześcijańska, choć niektóre dawne zwyczaje przetrwały.
Kukiland – utopijna wizja Kukich?
Po stłumieniu Kuki Rebellion w latach 1917–1919, Kukich dotknęły represje, zniszczenia wiosek i osłabienie tradycyjnych struktur władzy. Te doświadczenia umocniły jednak poczucie wspólnoty etnicznej i świadomość odrębności. W ciągu XX wieku, w miarę tworzenia się granic państwowych – Indii, Bangladeszu i Mjanmy – Kukich rozdzielono administracyjnie, co dodatkowo pogłębiło poczucie izolacji i utraty kontroli nad własnym terytorium.
W odpowiedzi na te historyczne doświadczenia pojawiła się idea własnego państwa Kuki, często określanego jako Zale’n-gam („ziemia Zo/Kuki”) lub Kukiland. Główne założenia tej koncepcji obejmują: zjednoczenie Kukich rozproszonych po Indiach, Mjanmie i Bangladeszu w jednym politycznym bycie oraz samostanowienie i autonomia polityczna, zabezpieczające prawa mniejszości etnicznych.
Wraz z rosnącym pragnieniem realizacji tych aspiracji, a także w odpowiedzi na budzące się ruchy tożsamościowe, powstało wiele zbrojnych organizacji i bojówek Kukich, działających zarówno w Indiach, jak i w Mjanmie:
- Kuki National Army (KNA) – organizacja militarna powstała w latach 80. XX wieku, mająca na celu ochronę praw Kukich w Mjanmie i Indiach i dążenie do autonomii. Jej struktura obejmuje oddziały partyzanckie operujące w górzystych terenach granicznych.
- Zomi Revolutionary Army (ZRA) – grupująca członków ludu Zo/Kuki w Indiach i Mjanmie, walcząca o zjednoczenie Kukich i wzmocnienie ich pozycji politycznej w regionie. Duży udział w jej działaniu miał Colonel Thanglianpau.
Oprócz organizacji paramilitarnych, które działają w formie bojówek i partyzanckich struktur, funkcjonują również legalne partie polityczne i przedstawiciele Kukich, którzy biorą udział w wyborach stanowych i lokalnych. Reprezentują interesy społeczności, dbają o ochronę praw mniejszości etnicznych, promują edukację i kulturę, a także negocjują z władzami państwowymi kwestie autonomii i rozwoju regionu. Są to na przykład:
- Kuki National Assembly (KNA) – (nie mylić z wojskową KNA!) niektóre regiony w Mizoram i Manipur mają lokalnych liderów związanych z autonomicznymi organizacjami politycznymi, którzy uczestniczą w wyborach stanowych.
- Zomi Congress for Democracy – partia polityczna skupiająca się na prawach Kukich i Zo w Indiach; działa legalnie w ramach systemu indyjskiego, uczestnicząc w wyborach lokalnych i stanowych.
Walka o tożsamość trwa!
Ostatnie wydarzenia pokazują, że Kuki wciąż żyją w cieniu konfliktów, które dzielą Manipur. Jednym z najbardziej dramatycznych epizodów ostatnich lat były starcia z Meitei w dolinie Manipur w 2023 roku. Konflikt wybuchł wokół kwestii ziemi, wiosek i politycznej reprezentacji. Meitei, jako dominująca grupa w dolinie, mają przewagę w administracji i rządzie lokalnym, co potęguje poczucie marginalizacji Kukich.
Problemy koncentrują się na sporach o prawo własności gruntów i ekspansję osad Meitei na tereny tradycyjnie zamieszkiwane przez Kuki. Starcia przybierały formę ataków na wioski, podpaleń i przymusowych przesiedleń. W 2023 roku eskalacja konfliktu doprowadziła do otwartych walk między paramilitarnymi grupami Meitei a Kuki, wciągając w nie także ludność cywilną. Skutki były dramatyczne: tysiące przesiedlonych, setki ofiar cywilnych, zniszczona infrastruktura – domy, szkoły i drogi – a przede wszystkim utrata poczucia bezpieczeństwa i stabilności. Konflikt pogłębił wzajemną nieufność między społecznościami, utrudniając prowadzenie mediacji pokojowych.
Nie mniejsze napięcia występują między Kuki a ludem Naga. Głównymi przyczynami tych sporów są niejasne granice administracyjne, rywalizacja o kontrolę nad wioskami i gruntami rolnymi, a także różnice w zakresie autonomii politycznej. Obie grupy pragną maksymalnej kontroli nad swoimi terytoriami, co prowadzi do sporów między lokalnymi radami i paramilitarnymi frakcjami. Różnice kulturowe i językowe, choć mniej dramatyczne niż w przypadku konfliktu Meitei-Kuki, dodatkowo wzmacniają poczucie odrębności i przywiązania do tradycji.
Konflikty z Naga mają charakter rozproszony i trwają od dziesięcioleci w formie sporadycznych incydentów. Lokalne starcia często przybierają charakter odwetowy – np. podpalenia wiosek jednej grupy w odpowiedzi na wcześniejsze ataki. Choć intensywność starć jest mniejsza niż w dolinie Manipur, niestabilność wpływa na rozwój regionu wyżynnego, powodując zniszczenia wsi i pól oraz wysoką migrację wewnętrzną mieszkańców przygranicznych obszarów.
Sytuacja Scheduled Tribes
Bezpośrednim powodem wybuchu konfliktu z Meitei było przyznanie tej grupie statusu „Scheduled Tribes”. Status ten w Indiach jest częścią systemu afirmatywnej ochrony mniejszości, który obejmuje dwie główne kategorie: Scheduled Castes (SC) i Scheduled Tribes (ST).
Grupy te są uznawane za społeczności historycznie marginalizowane, narażone na dyskryminację społeczną, ekonomiczną i polityczną.
Przyznanie statusu Scheduled Tribes daje określone korzyści, w tym:
- preferencje edukacyjne – miejsca zarezerwowane w szkołach i na uczelniach wyższych;
- preferencje zatrudnieniowe – zarezerwowane stanowiska w administracji publicznej i innych sektorach;
- wsparcie ekonomiczne – dostęp do specjalnych programów rozwojowych, grantów i kredytów dla poprawy sytuacji ekonomicznej.
Jednocześnie status ST ma również wymiar polityczny – grupy te mają zagwarantowaną reprezentację w lokalnych i krajowych organach władzy.
Sytuacja Tribes w Indiach jest zróżnicowana. Wiele z nich nadal zmaga się z ubóstwem, słabym dostępem do edukacji i ochrony zdrowia, ograniczonym udziałem w procesach decyzyjnych oraz utratą tradycyjnych ziem. Jednocześnie niektóre społeczności korzystają z przywilejów związanych z tym statusem i stopniowo poprawiają swoją pozycję społeczną i ekonomiczną.
Konflikty, takie jak w przypadku Meitei, często wynikają z napięć między grupami, które już posiadają przywileje, a tymi, które dopiero chcą je uzyskać, co prowadzi do sporów o dostęp do zasobów i politycznego wpływu.
Góry, Pupa, rebelia i popiół
Tożsamość, historia, trauma kolonialna społeczności Kukich jest zjawiskiem trudnym do uchwycenia i niejednoznacznym. Sama grupa, jakby z natury przemieszczania się, jest na tyle zmienna i mobilna, że potrafiła przetrwać wielowiekowe wyzwania, zachowując spójność etniczną i kulturową.
Pomimo represji kolonialnych, zniszczeń wiosek i stłumienia Kuki Rebellion, społeczność zachowała silne poczucie tożsamości i autonomii, o którą dziś walczy.
