Rzeki od zarania dziejów stanowiły centrum rozwoju cywilizacji. Nie inaczej jest na subkontynencie indyjskim, gdzie wielkie systemy rzeczne odgrywają kluczową rolę. Tu rozwinęła się przecież cywilizacja doliny Indusu, uznawana za jedną z najstarszych na świecie.
Dziś bez wody płynącej w żyłach Indii trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie tego kraju. Rzeki są swoistym krwiobiegiem gospodarczym, a dla wielu społeczności pełnią fundamentalną rolę w ich życiu religijnym.
Niestety w ostatnich dekadach wiele indyjskich rzek uległo degradacji wskutek zanieczyszczeń i nadmiernej eksploatacji. Ochrona tych wodnych arterii jest pilnym zadaniem dla władz i społeczeństwa, a od roztropnego gospodarowania zasobami wodnymi zależy przyszłość Indii.
Najważniejsze rzeki Indii
Największe i najważniejsze rzeki w Indiach kształtują krajobraz tego ogromnego subkontynentu. Dla uproszczenia podzielmy je na dwie główne kategorie – takie, których źródła znajdują się wysoko w Himalajach oraz te ze źródłami na wyżynach Dekanu.
W zależności od geograficznego położenia stały dopływ zapewniają im monsunowe deszcze oraz topniejące lodowce. Co ciekawe blisko 90% indyjskich rzek płynie na wschód kończąc swój bieg w Zatoce Bengalskiej, z kolei tylko 10% wpływa do Morza Arabskiego na zachodzie.
Główne rzeki himalajskie w Indiach:
- Ganges – 2525 km,
- Indus – 3180 km,
- Brahmaputra – 3969 km,
- Jamuna – 1376 km.
Główne rzeki wyżynne w Indiach:
- Godawari – 1465 km,
- Kriszna – 1400 km,
- Narmada – 1312 km,
- Mahanadi – 858 km,
- Kaweri – 805 km.
Najdłuższe rzeki płynące w całości w Indiach
Ganges, Indus i Brahmaputra pomimo swej imponującej długości, są rzekami transgranicznymi, czyli płyną także przez sąsiednie kraje.
Najdłuższymi rzekami płynącymi w całości od źródła do ujścia wewnątrz Indii są w kolejności: Godawari, Kriszna, Jamuna i Narmada.
Święta rzeka Ganges
Ganges jest najświętszą rzeką w Indiach, a także najbardziej znaną poza granicami kraju. Swój początek bierze z himalajskiego lodowca Gangotri, następnie przemierzając nizinę hindustańską dociera do Bangladeszu, gdzie łączy się z Brahmaputrą. Razem wpływają do Zatoki Bengalskiej w postaci największej rzecznej delty na świecie o powierzchni ponad 105 tys. km². Całkowita długość Gangesu wynosi 2525 km, z czego bangladeski kawałek to około sto kilometrów. Jest więc tym samym najdłuższą rzeką przepływającą przez Indie.
Patrząc geograficznie, Ganges pojawia się na mapie dopiero 250 km dalej od lodowca, w świętym miejscu zwanym Devprayag, gdzie łączą się wody jego dwóch górnych dopływów – rzek Alaknanda i Bhagirathi. To właśnie ta druga wypływa ze słynnego „krowiego pyska”, czyli Gaumukh, bo tak nazywa się czoło lodowca Gangotri. Nie zmienia to jednak faktu, że za święte źródło Gangesu uznaje się właśnie Gaumukh, do którego na wysokość 4000 metrów docierają najwytrwalsi pielgrzymi.
Ganga, tak też na rzekę mówi się w Indiach, przepływa przez wiele ważnych miast jak Rishikesh, Haridwar, Allahabad (tu wpływa do niej Jamuna), Waranasi, czy Patna. Rozwinęły się one dzięki obecności świętej rzeki i są kluczowymi miejscami pielgrzymek. Religijne znaczenie Gangi dla wyznawców hinduizmu jest ogromne – oprócz rzeki jest także boginią.
Kąpiel w świętych wodach oczyszcza z grzechów, a rozsypanie prochów zmarłych nad rzeką gwarantuje wyzwolenie duszy. Nad Ganges co roku przybywają miliony hindusów, by dokonać rytualnych zanurzeń, a także by uczestniczyć w ceremoniach pogrzebowych.
Najświętsza rzeka ma dziś jednak spore problemy ekologiczne. Są to przede wszystkim zanieczyszczenie ściekami, odpadami i pozostałościami po kremacjach. Walka o jej czystość jest trudna, a władze Indii od lat prowadzą specjalne programy z łącznym budżetem kilku miliardów dolarów na ten cel.
Brahmaputra
Brahmaputra (3969 km) to piętnasta najdłuższa rzeka na świecie i druga w Azji, tuż za Jangcy, jeśli chodzi o przepływ, czyli ilość wody jaką transportuje. Jest potężną rzeką, której szerokość w niektórych miejscach może nawet przekraczać dziesięć kilometrów.
Jej źródło to lodowiec Angsi w Tybecie, w pobliżu góry Kajlas (z tych terenów rozpoczyna się również Indus). Wije się zygzakiem i w stanie Arunachal Pradesh wpływa do Indii, gdzie podąża dalej przez Assam zanim znów skręci, tym razem do Bangladeszu. Tam łączy się z Gangesem i razem wpadają deltą do Oceanu Indyjskiego. Długość Brahmaputry na terytorium Indii wynosi 916 kilometrów.
Wzdłuż jej brzegów leżą miasta takie jak Guwahati, Dibrugarh, Tezpur oraz Park Narodowy Kaziranga. Na jej wodach znajduje się także największa rzeczna wyspa świata – Majuli.
Brahmaputra pełni nieocenioną rolę dla rolnictwa w północno-wschodnich Indiach, dostarczając wody do irygacji oraz użyźniając glebę mułem rzecznym w trakcie swoich wylewów. Powodzie w czasie monsunów zdarzają się regularnie, a najbardziej dotknięty nimi jest stan Assam, gdzie praktycznie co roku miliony mieszkańców muszą mierzyć się z żywiołem.
Indus
Indus (w sanskrycie nazywany Sindhu) od tysiącleci pełnił ważną rolę na subkontynencie, dając początki starożytnej cywilizacji. To także tej rzece Indie zawdzięczają swoją dzisiejszą nazwę.
Jego źródło znajduje się w okolicach góry Kajlas w Tybecie, skąd przez Indie (Ladakh) płynie do Pakistanu i tam wpada do Morza Arabskiego. Całkowita długość Indusu to 3180 kilometrów, a jego indyjska część ma około 700 kilometrów. Przy ujściu do morza rozgałęzia się na liczne odnogi tworząc szeroką deltę o powierzchni około 41 tysięcy km².
Ta rzeka jest krytycznie ważna dla Pakistanu, gdzie odpowiada wraz ze swoimi dopływami za 90% zasobów wodnych używanych do rolnictwa. W Indiach to znaczenie jest dużo mniejsze, gdyż przepływa tylko przez surowe i ciężkie w uprawie tereny Ladakhu.
Dużo ważniejsze dla rolnictwa Indii są dopływy Indusu takie jak Chenab, Beas, Sutlej i Ravi znajdujące się w stanach Dżammu i Kaszmir oraz w Pendżabie. W 1960 roku Indie i Pakistan podpisały specjalny traktat Indus Water Treaty dotyczący wspólnej gospodarki zasobami wodnymi Indusu i jego dopływów. Jest on co jakiś czas przedmiotem politycznych napięć między obu krajami, szczególnie wtedy, gdy Indie planują budowę elektrowni i tam na którymś z dopływów Indusu.
Jamuna
Jamuna (1376 km) bierze swoje początki w stanie Uttarakhand z himalajskiego lodowca Jamunotri skąd płynie dalej na południe mijając stany Himachal Pradesh, Haryana i Uttar Pradesh. Jest głównym dopływem Gangesu, z którym łączy się w Allahabadzie – dziś nazywanym Prajagradź (więcej o wadze tego miejsca w kolejnej sekcji). Przepływa wzdłuż kilku ważnych miast jak Delhi, Agra, Mathura i Wryndawan.
W mitologii hinduskiej ma oczywiście status świętej rzeki, jest także czczona jako spersonifikowana bogini Jamuna, której ojcem jest Surja – bóg słońca, a bratem Jama – bóg śmierci. Ma też bliskie połączenie z bogiem Kryszną, gdyż przepływa przez jego miejsce urodzenia (Mathura).
Wzdłuż jej dorzecza rozciągają się żyzne równiny, a jej wody wykorzystywane są do nawadniania rozległych obszarów uprawnych. Podczas obfitych opadów monsunowych zdarzają się powodzie, które potrafią zagrozić nawet stolicy Indii (1978, 1988, 1995 oraz 2023 rok).
Jamuna jest domem dla licznych gatunków ryb i ptaków wodnych. Jednak jej ekosystem jest mocno obciążony przez duże zanieczyszczenia, szczególnie w okolicach Delhi, gdzie problemem są ścieki miejskie i przemysłowe.
Zaginiona rzeka Saraswati
Saraswati, oprócz bycia boginią wiedzy i mądrości, jest też jedną z najbardziej zagadkowych rzek w Indiach. Nie ma jej dziś na mapie, jednak informacje o niej pojawiają się w Wedach, Puranach i Mahabharacie. Według tych źródeł była potężną rzeką i wypływała z Himalajów, zasilając starożytne cywilizacje na tych terenach, uchodząc do Morza Arabskiego w okolicach dzisiejszego solniska Wielki Rann (Rann of Kutch).
Uczeni, archeolodzy i indolodzy od XIX wieku próbowali odnaleźć tę zaginioną rzekę. Według popularnej teorii znajdowała się ona najprawdopodobniej pomiędzy rzekami Sutlej i Jamuną, gdzie dziś płynie sezonowa rzeka Ghaggar, aktywna jedynie w porze monsunowej.
Saraswati nadal uznawana jest za świętą rzekę. Według mitycznych wierzeń ciągle płynie sobie gdzieś pod ziemią, a nawet łączy się z Gangesem oraz Jamuną w świętym zbiegu trzech rzek tzw. Triveni Sangam w Prajagradź (do 2018 roku miasto nazywało się Allahabad). Nieustannie pielgrzymują do tego miejsca miliony hindusów, by dokonać oczyszczającej kąpieli, a raz na 12 lat odbywa się tam Kumbh Mela.
Ta owiana legendami i tajemnicami rzeka nie przestaje pobudzać wyobraźni. Co jednak stało się z Saraswati i dlaczego zniknęła? Według różnych teorii mogła najprawdopodobniej wyschnąć poprzez nadmierną eksploatację, zmiany klimatyczne lub trzęsienia ziemi i ruchy tektoniczne.
Pozostałe ważne rzeki
Rzeki wyżynne, choć mniej znane od swych himalajskich kuzynów, pełnią krytyczną rolę na terenach centralnych i południowych Indii przez które przepływają. Przyjrzyjmy się bliżej kilku z nich.
Godawari
Godawari (1465 km), najdłuższa rzeka znajdująca się w całości w Indiach, płynie przez środkową część kraju. Jej źródła znajdują się w Ghatach Zachodnich w stanie Maharasztra, uchodzi zaś do Zatoki Bengalskiej w stanie Andhra Pradesh.
Nazywana Gangesem Południa (Dakshin Ganga), uznawana jest w hinduizmie za świętą rzekę i powstało przy niej wiele świątyń, np. w miastach Nashik, Trimbakeshwar, Nanded, Dharmapuri. W Nashiku raz na 12 lat nad jej brzegami odbywa się Kumbh Mela (wielki festiwal religijny). Godawari odgrywa też istotną rolę w rolnictwie, rybołówstwie i transporcie wodnym, a u jej ujścia znajdują się lasy mangrowe.
Kriszna
Kolejną ważną rzeką jest Kriszna (1400 km). Płynie również z zachodu na wschód Indii. Początek bierze w pobliżu miasteczka Mahabaleshwar w Ghatach Zachodnich, kończąc swój bieg w Zatoce Bengalskiej w postaci delty blisko miasta Widźajawada. Jej ujście oddalone jest od ujścia Godawari o około 200 kilometrów.
Rzeka ma bardzo duże znaczenie dla rolnictwa, a tereny jej delty uznawane są za bardzo żyzne. Napędza również kilka elektrowni wodnych. Przez hindusów uznawana jest za świętą rzekę, a w wielu miastach przez które przepływa znajdują się ghaty. Raz na 12 lat odbywa się religijny festiwal ku jej czci o nazwie Kriszna Puszkaram.
Narmada
Narmada (1312 km) jest najdłuższą rzeką w Indiach płynącą na zachód. Na swej drodze przemierza dwa stany, ze źródłem w miasteczku Amarkantak w stanie Madhya Pradesh, skąd płynie do stanu Gudźarat, gdzie z kolei na północ od miasta Surat wpada do Morza Arabskiego. Tak jak dwie poprzednie, jest również uważana za świętą rzekę.
Na czym polega próba słonia, co to są kamienie banalinga z dna rzeki, a także jak długa jest pielgrzymka parikrama wzdłuż jej brzegów, dowiecie się z naszego artykułu dotyczącego tajemnic rzeki Narmady.
Kaweri
Kaweri (805 km) leży w całości w dwóch stanach Indii południowych, w Karnatace i Tamil Nadu. Źródło znajduje się w Ghatach Zachodnich w miejscu zwanym Talakaweri, a ujście do Zatoki Bengalskiej w miasteczku Poompuhar.
Ta święta rzeka pełni nieocenioną rolę w nawadnianiu pól uprawnych i zaopatrywaniu w wodę pitną obu stanów, przez które przepływa. Jest też ważnym obszarem dla rybołówstwa. Wzdłuż jej brzegów leżą liczne miejsca kultu, między innymi w Srirangam, gdzie znajduje się jedna z najważniejszych świątyń wisznuickich w Indiach.
Znaczenie rzek w Indiach
Rolnictwo i gospodarka
Dzięki rozbudowanym systemom irygacyjnym opartym o indyjskie rzeki, możliwe jest dostarczanie wody niezbędnej do nawadniania upraw ryżu, pszenicy i trzciny cukrowej. Pozwala to rozwijać rolnictwo także na obszarach bardziej suchych, wzmacniając tym samym bezpieczeństwo żywieniowe kraju, a także umożliwiając eksport nadwyżek.
Indie całkiem nieźle wykorzystują także potencjał energetyczny swoich rzek. Posiadają prawie 200 elektrowni wodnych, które generują tanią i odnawialną energię. Rzeki zaspokajają dziś około 10% zapotrzebowania na energię elektryczną, a według ekspertów istnieje potencjał, by zwiększyć tę liczbę do 20%.
Na terenach nadrzecznych bardzo ważną gałęzią gospodarki jest rybołówstwo śródlądowe. Miliony mieszkańców utrzymuje się tam z połowów i hodowli ryb. Rzeki zapewniają zatrudnienie i dochody ludności wiejskiej, a dodatkowo stanowią też wsparcie dla ich codziennej diety.
Transport i turystyka
Transport wodny na subkontynencie indyjskim jest szczególnie ważny dla przemysłu. Jest tańszy, przyjazny dla środowiska i bardziej efektywny od transportu drogowego, szczególnie na dużych dystansach. Najważniejszymi szlakami po których pływają statki i barki są Ganges i Brahmaputra. Przewozi się nimi węgiel, zboże, nawozy, minerały i materiały budowlane.
Nie można też zapomnieć o rzecznej turystyce. Coraz bardziej popularne stają się spływy kajakowe i rafting, choćby w Rishikeshu na rzece Ganges, czy też w Ladakhu i Spiti. Z kolei miliony pielgrzymów odwiedzają codziennie nadbrzeżne miasta położone przy wszystkich świętych rzekach Indii, co napędza lokalną gospodarkę i zapewnia miejsca pracy w sektorze turystycznym.
Kultura i religia
Rzeki odgrywają fundamentalną rolę w życiu duchowym mieszkańców Indii. Stanowią miejsce codziennych rytuałów i często organizowane są tam festiwale religijne oraz pielgrzymki. W wielu miastach wzdłuż rzek zbudowane zostały świątynie. Według wierzeń to właśnie w świętych wodach dokonuje się oczyszczenie z grzechów i uzyskanie wyzwolenia.
Motyw rzek pojawia się również w literaturze i sztuce indyjskiej. W eposach jak Mahabharata czy Ramajana, wiele wydarzeń rozgrywa się nad ich brzegami. Są też przedstawiane jako ważne miejsca medytacji oświeconych mędrców.
Wyzwania ekologiczne i klimatyczne
Indie stoją przed wieloma wyzwaniami, dotykającymi ich cennych zasobów rzecznych. Jednym z największych jest oczywiście zanieczyszczenie. Ścieki i odpady przemysłowe oraz domowe, często bezpośrednio trafiają do rzek. Powoduje to degradację jakości wody i zaburza rzeczne ekosystemy. Przekłada się to na zdrowie ludzi i stanowi dla nich zagrożenie.
Oczyszczanie rzek i ochrona ich kruchych środowisk to najpilniejsze z zadań. Inicjatywy jak uruchomiony w 2014 roku program Namami Gange (czysty Ganges), a także narodowy plan konserwacji rzek i jezior (NRCP), mają szansę zahamować i stopniowo odwrócić wyrządzone szkody.
Innym problemem dotykającym wiele regionów w Indiach jest niedobór wody. Niektóre rzeki wysychają latem lub zamieniają się w mniejsze strumienie. Wodne potrzeby do celów miejskich, przemysłowych i rolniczych często przewyższają dostępne zasoby.
Niedobory prowadzić mogą do konfliktów i sporów o wodę pomiędzy sąsiadującymi stanami. Potrzebny jest konsensus, by zapewnić sprawiedliwy dostęp do cennych zasobów. Aspekt ten bywa elementem napięć politycznych. Niektóre z nich były na tyle poważne, że utworzono specjalne trybunały mające rozstrzygać wodne spory. Takie trybunały istnieją na przykład dla rzeki Kriszna, Godawari, Narmada, Kaweri i Mahanadi.
Kluczowe znaczenie dla rolnictwa i poziomu indyjskich rzek mają oczywiście monsuny. Co roku z napięciem obserwowane są prognozy związane z rozpoczęciem pory deszczowej. Ich nieregularność może powodować problemy, gdyż zbyt obfite deszcze prowadzą do powodzi, a słabe monsuny skutkować mogą suszą. Takie wahania poziomu wód utrudniają efektywne zarządzanie zasobami.
Zmiany klimatyczne dodatkowo komplikują sytuację. Zwiększone temperatury powodują topnienie lodowców w Himalajach i mogą zaburzać cykl monsunowy.
Przyszłość indyjskich rzek
Rzeki Indii od zawsze były źródłem życia dla tego kraju. Przez kolejne tysiąclecia nieustannie dostarczają wody do picia i nawadniają pola uprawne. Stanowią oś życia religijnego i społecznego. Jednak wyżej wspomniane problemy zagrażają przyszłości tych kluczowych arterii.
Indie, począwszy od wspólnot lokalnych po rządy regionalne i centralne, muszą razem współpracować, by chronić swoje rzeki i wykorzystywać je w zrównoważony sposób. Tak, aby kolejne pokolenia mogły nadal korzystać z dobrodziejstw Gangesu, Jamuny, czy Brahmaputry. I aby żadna z tych rzek nie podzieliła losu wyschniętej i zaginionej Saraswati.
FAQ
Jaka jest największa rzeka w Indiach?
Najdłuższą rzeką przepływającą przez Indie jest Ganges. Ponieważ jego ujście leży poza Indiami, to za najdłuższą rzekę w całości znajdującą się w Indiach uznaje się Godawari. Z kolei najszerszą i najbardziej obfitą w wodę jest Brahmaputra.
Które rzeki w Indiach są święte?
Wiele nosi to miano, jednak najświętszą rzeką w Indiach jest Ganges. Pozostałe ważne święte rzeki to Jamuna, Saraswati, Indus, Brahmaputra, Narmada, Kaweri, Godawari, Kriszna, Shipra, Tapti.
Gdzie znajdują się źródła najważniejszych rzek indyjskich?
Rzeki północnych Indii mają swoje źródła w Himalajach, zarówno po stronie indyjskiej, jak i chińskiej. Najważniejsze rzeki Indii południowych rozpoczynają swój bieg w paśmie górskim o nazwie Ghaty Zachodnie.
