Rytm wybijany stopami, dźwięk dzwonków na kostkach i opowieść prowadzona gestem oraz spojrzeniem – kathak to taniec, w którym ciało staje się narratorem. Wyrósł z tradycji wędrownych opowiadaczy i przez wieki poruszał indyjską publiczność: od świątyń po dwory Mogołów, a dziś przede wszystkim na scenach teatralnych i festiwalach.
Kathak dziedzictwem Natjaśastry
Nazwa kathak wywodzi się od sanskryckiego słowa katha, które oznacza opowieść. Tradycja tańca kathak jest związana z wędrownymi trupami teatralnymi nazywanymi kathakar. Grupy te podróżowały z wioski do wioski opowiadając lokalne historie i fragmenty eposów poprzez taniec, muzykę i gest.
Jako mit założycielski często przywołuje się wątek z Ramajany, w którym synowie Ramy (Lava i Kusha) przybywają na dwór królewski i opowiadają dzieje eposu. Wzmianki o podróżujących artystach możemy znaleźć też w Mahabharacie. Pokazuje to kulturowe tło, z którego wyrosła tradycja opowiadania historii tańcem, gestem i muzyką.
Kathak należy do ośmiu klasycznych tańców indyjskich. W swojej strukturze podąża za Natjaśastrą – starożytnym dziełem na temat sztuk performatywnych. Dzięki temu zawiera w sobie elementy takie jak:
- nritta: taniec abstrakcyjny, na który składają się elementy techniczne takie jak footwork, obroty, tempo czy ustawienie ciała.
- nritya: taniec przedstawiający, który ma za zadanie przekazać historię i emocje. Zawiera w sobie elementy takie jak mudry oraz wyrazistą ekspresję twarzy.
- natya: taniec interpretacyjny, gdzie ruch wyraża konkretną postać.
Historia indyjskiego tańca kathak
Kathak rozwinął się na północy Indii, najprawdopodobniej w Waranasi, skąd rozszerzył się na inne części północy kraju. Z czasem ukształtowały się trzy gharany, czyli główne szkoły tańca kathak (Banares, Jaipur oraz Lucknow). Różnią się między sobą stylistyką, ale opierają się na tych samych podstawach.
Rozkwit tańca przypadł na okres ruchu bhakti między XII a XVI wiekiem. Głównym tematem stały się przedstawienia mitologiczne, szczególnie te związane z Kryszną. Kathak z wędrownej formy opowieści trafił do świątyń, gdzie służył celom religijnym. Równolegle rozwinęła się tradycja Raas Lilli – ludowego tańca opowiadającego mitologiczną historię, w której gopi (pasterki) jednoczą się z Kryszną symbolizując głęboką więź duchową. W tej ludowej formie widać motywy bliskie współczesnemu kathakowi.
W czasach Imperium Mogołów kathak został przyjęty na dwory jako forma rozrywki i zyskał wpływy kultury perskiej. Na dworach królewskich wykonywały go tawaif – kurtyzany o wysokim statusie. Były wykształcone w sztuce, polityce i matematyce, często również uczestniczyły w dysputach światopoglądowych. Same wybierały swoich patronów, a zdarzało się, że zostawały żonami możnowładców.
W okresie kolonialnym Brytyjczycy uznali wszelkie formy tańca za prostytucję i bałwochwalstwo. Poprzez szerzenie propagandy rozpoczęto nagonkę w szczególności na tancerki. Wysoka sztuka taneczna w całych Indiach upadła. Część artystów zawiesiło swoją działalność, a niektórzy guru skupili się na edukacji chłopców.
Po odzyskaniu niepodległości zaczęto wracać do korzeni i odbudowywać prestiż tradycyjnych form tańca. W 1956 roku na Indira Kala Sangeet University w Khairagarh utworzono pierwszy oddział tańca, a wraz z nim program nauczania kathaku.
Dziś kathak tańczą zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Adepci uczą się u guru – nauczyciela, a ważną rolę odgrywa indywidualna relacja mistrz-uczeń, zgodna z tradycyjnym modelem edukacji. Kathak stał się również inspiracją do współczesnych form tańca. Dzięki temu w wielu bollywoodzkich produkcjach możemy oglądać choreografie nawiązujące do jego stylu.
Czym charakteryzuje się kathak?
Kathak poznaje się po dialogu – stopy wybijają rytm, a dłonie i twarz dopowiadają sens. Najważniejszymi technicznymi elementami są:
- Tatkar – praca stóp osadzona w różnych rodzajach rytmu oraz tempa.
- Chakkar – obroty, jeden z najbardziej fascynujących elementów tańca.
- Tora i Tukra – kombinacje pracy rąk i nóg w różnych rytmach.
- Mudry – gesty, które pomagają opowiadać historię, widz odczytuje z nich intencję i znaczenie sceny.
- Abhinaya – gra aktorska i ekspresja twarzy, która wprowadza emocjonalny ładunek.
Kathak buduje kontrast między miękką, pełną gracji pracą rąk a dynamiczną pracą stóp, wzmacnianą wielokrotnymi obrotami.
Strój w kathaku
Kostium odgrywa ważną rolę w odbiorze przedstawienia. Pomaga budować postać i nastrój, a także spina wizualnie całe widowisko. Strój do kathaku może mieć wiele odsłon, a na jego wygląd wpływała też historia. Tradycyjny strój składał się głównie z sari, jednak poprzez kontakt z kulturą muzułmańską zmienił swoją formę.
Najczęściej spotykany strój tancerki to zestaw: lehenga (długa spódnica), choli (dopasowana bluzka) i dupatta (chusta drapowana na ramieniu). Popularna jest również suknia anarkali, która jest świadectwem wpływów perskich.
Męski strój to przede wszystkim angarkha (wierzchnia narzuta), kurta oraz churidar (obcisłe spodnie do kostki). Wspólnym elementem męskiego i kobiecego stroju są ghungroo – dzwonki noszone na kostkach.
Muzyka i rytm w kathaku
Akompaniament podczas widowisk tanecznych tradycyjnie wykonywany jest na żywo. Muzyka opiera się na wyraźnych, nieraz złożonych sekwencjach rytmicznych, które tancerz podkreśla pracą stóp oraz brzmieniem ghungroo. W praktyce rytm i ruch tworzą dialog: muzyka prowadzi frazę, a taniec odpowiada jej akcentami i dynamiką
Instrumenty, których używa się w tradycyjnej muzyce kathaku, to manjira i tabla (instrumenty perkusyjne), sarangi (instrument strunowy) oraz fisharmonia (instrument klawiszowy).
Podsumowanie
Kathak jest dziedzictwem Indii z zakresu sztuk performatywnych. Łączy w sobie elementy indo-perskie, odzwierciedlając historię subkontynentu indyjskiego. To hipnotyzujący, pełen gracji i dynamiki taniec, który swoją wyrazistością potrafi opowiedzieć każdą historię.
Dziś kathak jest wysoce cenioną sztuką, a opowieści inspirowane tawaif możemy podziwiać w wielu bollywoodzkich filmach. Na scenie wciąż działa ta sama magia: krok, dźwięk ghungroo i gest opowiadają nam historię bez słów.
