Hinduizm ukazuje ideę boskości w przeróżnych formach. Jedną z nich jest koncepcja Trimurti. Stanowią ją trzej główni bogowie: Brahma – odpowiedzialny za stworzenie, Wisznu – ten który podtrzymuje istnienie oraz Śiwa – przedstawiany jako niszczyciel i odnowiciel.
Ta triada jest symbolicznym wyrazem całego kosmicznego procesu: powstawania, trwania i przemijania. Trimurti to nie tylko trzy oddzielne bóstwa, ale także różne emanacje tej samej, fundamentalnej boskiej istoty, która przenika cały wszechświat.
Co oznacza słowo Trimurti?
Słowo trimūrti wywodzące się z sanskrytu oznacza „trzy formy” (tri– trzy, mūrti – forma/postać). Jest to określenie, które odnosi się do możliwości przejawiania się boskości w trzech aspektach: stwórcy, podtrzymującego oraz niszczyciela.
Historia koncepcji Trimurti
Koncept Trimurti ukształtował się w okresie postwedyjskim, gdy zaczęto porządkować ówczesne hinduistyczne teksty i mitologie. Brahma, Wisznu i Śiwa byli wspominani jako główne bóstwa już w Upaniszadach i Mahabharacie, ale dopiero w Puranach (między IV a X w.) zostali wyraźnie przedstawieni jako trzy aspekty jednego bóstwa.
Pomimo idei zjednoczenia życie religijne Indii zachowało swoją różnorodność. Bóstwa doczekały się własnych odłamów jak wisznuizm czy śiwaizm. Brahma nie jest tak wysoko czczony ze względu na mit, w którym miał on zostać przeklęty przez Śiwę za pychę i kłamstwo.
W efekcie jego kult został praktycznie całkowicie przyćmiony przez pozostałych. To właśnie ta klątwa bezpośrednio spowodowała, że tak rzadko spotyka się świątynie jemu poświęcone.
Brahma – stwórca wszechświata
W trimurti Brahma pełni rolę stworzyciela wszechświata. Według hinduskich opowieści narodził się z kosmicznego jaja (hiranyagarbha) lub z kwiatu lotosu wyrastającego z pępka Wisznu. To właśnie Brahma uważany jest za tego, który ukształtował niebo, ziemię, bogów, ludzi oraz wszystkie żywe istoty.
Brahma symbolicznie reprezentuje początek cyklu kosmicznego, narodzin oraz kreacji. Najczęściej przedstawiany jest on z czterema twarzami, które symbolizują cztery strony świata oraz z atrybutami jak księga czy różaniec. Jego żeńskim odpowiednikiem, a także żoną jest bogini Saraswati, która należy do Tridevi (żeńskiej wersji Trimurti) i symbolizuje wiedzę, sztukę, muzykę i kreatywność.
Mimo kluczowej roli stwórcy wszechświata Brahma nie jest dziś szczególnie czczony. Znacznie większą popularnością cieszą się pozostali bogowie z trójcy. Jednym z niewielu miejsc jego kultu jest świątynia w Puszkarze w stanie Radżastan.
Wisznu (Vishnu) – opiekun świata
Wisznu jest bogiem, który ma za zadanie podtrzymywanie kosmicznego porządku oraz troskę nad trwającym obecnie światem. Bóg ten symbolizuje harmonię, równowagę i ochronę przed chaosem. Opisywany jako ten, który interweniuje w sytuacji, gdy wszechświatu grozi zagłada lub upadek moralności.
W kulcie Wisznu kluczową rolę odgrywają jego ziemskie wcielenia (awatary). Do najbardziej znanych należą Rama i Kryszna, bohaterowie starożytnych eposów – Ramajany i Mahabharaty. Wisznu jest potocznie ukazywany jako bóg o niebieskiej karnacji, który spoczywa na kosmicznym wężu Ananta, a jego atrybutami są cztery przedmioty trzymane w dłoniach: muszla, dysk, buława i kwiat lotosu. Jego żoną jest Lakszmi – bogini symbolizująca bogactwo, szczęście i piękno, która także należy do Tridevi.
Wisznu dzięki swojej opiekuńczej roli zdobył w Indiach ogromną popularność, co przyczyniło się do tego, że kult na jego cześć stał się jednym z głównych nurtów hinduizmu.
Śiwa (Shiva) – niszczyciel i odnowiciel
W hinduistycznej Trimurti Śiwa jest bogiem-niszczycielem. Nie jest to jednak negatywny akt agresji czy nieprzemijalnego chaosu, lecz konieczny etap w kosmicznym cyklu. Zniszczenie starego i zużytego porządku umożliwia odrodzenie. To właśnie dlatego jest postrzegane jako źródło pozytywnej przemiany.
Wizerunek Śiwy ma dwa główne oblicza: z jednej strony przedstawiany jako pogrążony w głębokiej medytacji asceta, z drugiej zaś jako kosmiczny tancerz Nataradża, którego ruch ucieleśnia cykle powstawania, podtrzymywania i niszczenia wszechświata.
Do najczęstszych atrybutów w jego ikonografii należą trójząb, bębenek damaru, półksiężyc oraz wizerunek rzeki Ganges wypływającej z jego włosów. Żoną Śiwy jest Parwati, jego żeńska odpowiedniczka w Tridevi, która jest uosobieniem miłości macierzyńskiej, harmonii i płodności.
Śiwaizm, obok wisznuizmu, uznawany jest za jeden z kluczowych nurtów hinduizmu. Dla swoich wyznawców (śiwaitów) Śiwa nie jest tylko bogiem destrukcji, ale najwyższym absolutem – początkiem życia, jak i ostatecznym celem wyzwolenia duszy.
Znaczenie Trimurti dawniej i dziś
Symbolika Trimurti ma fundamentalne znaczenie, nawet jeśli sama koncepcja nie zjednoczyła Indii pod względem religijnego kultu. Ukazuje ona kosmiczny cykl życia polegający na powstawaniu, podtrzymaniu i rozpadzie, który jest warunkiem odrodzenia czegoś nowego. To ujęcie pokazuje, że zmiana jest nieunikniona, a każdy koniec niesie w sobie zalążek nowego początku.
Dzisiaj trójca ta postrzegana jest bardziej jako filozoficzna synteza, ukazująca proces wszystkiego co kiedykolwiek istniało, istnieje i istnieć będzie, niż tylko jako sztywna doktryna religijna. Współcześnie to Wisznu i Śiwa czczeni są najbardziej. Mimo to, idea Trimurti nadal pozostaje ważnym dla wielu symbolem bogactwa duchowości Indii oraz przykładem zdolności łączenia różnych ścieżek w jedną, spójną koncepcję boskości.
