Tantra – słowo, które wielu osobom może kojarzyć się przede wszystkim z duchowością, mistyką i cielesnością. W rzeczywistości pod tą nazwą kryje się bogata tradycja, obejmująca różnorodne praktyki duchowego rozwoju pochodzące z Indii. Choć budzi kontrowersje, tantra oferuje głęboki wgląd w naturę ludzkiego istnienia oraz przepływu energii w ciele.
Etymologia słowa tantra
Samo słowo Tantra wywodzi się ze starożytnego języka Indii – sanskrytu. Słowo to łączy rdzenie „tan” (rozciągać, rozszerzać) oraz „tra”, co można tłumaczyć jako narzędzie bądź instrument. To sugeruje, że tradycja ta to swego rodzaju narzędzie do poszerzania świadomości. Tantra to także święte teksty, zawierające instrukcje dotyczące medytacji, rytuałów, kosmologii oraz duchowych praktyk.
Jak rozwijała się tantra? Krótka historia tradycji
Korzenie tantry sięgają co najmniej V wieku naszej ery, choć według niektórych, tantrycznych wątków można doszukiwać się już w przedwedyjskich wierzeniach. Początkowo tantra miała charakter ezoteryczny i rozwijała się poza głównym nurtem ortodoksyjnego braminizmu (jednego z najstarszych form tego, co współcześnie nazywamy hinduizmem).
W pismach tantrycznych można było znaleźć odważne idee jak np. osiągnięcie wyzwolenia nie tylko przez ascezę, lecz także poprzez doświadczenia cielesne, zmysły i życiowe doznania. Z czasem tantra równolegle ewoluowała w tradycji hinduistycznej (zwłaszcza w śaktyzmie i śiwaizmie), buddyjskiej (buddyzm wadżrajany – głownie w tybetańskiej formie) oraz w dżinizmie.
Pomimo doktrynalnych i regionalnych różnic, kluczowymi wspólnymi cechami pozostały m.in. obrzęd inicjacyjny (dīkṣā), praca z mantrami, niektóre rytuały oraz transformacja energii ciała i świadomości. Od około VIII wieku, teksty tantryczne zaczęto poddawać analizie i interpretacji, a także dodawać komentarze porównawcze z głównymi nurtami indyjskiej filozofii. W Tybecie, nauki tantryczne stały się fundamentem dla tamtejszej formy buddyzmu – filozofia ta pozostaje żywą i jest praktykowana nieprzerwanie przez wieki.
Tantra w pigułce – na czym polega?
We współczesnym świecie tantra bywa postrzegana jako duchowa seksualność czy metafizyczne rytuały. Zagadnienia te są nieodłącznymi elementami tradycji tantrycznej, jednak to oczywiście nie wszystko. Istota tantry skupia się przede wszystkim na trzech aspektach istnienia: Ciało, Dusza oraz Umysł. Są to narzędzia duchowego przebudzenia; wehikuły, które dla innych nurtów stanowiły przeszkodę do oświecenia i uwolnienia się z cyklu narodzin i śmierci.
W tantryzmie ważną rolę odgrywają między innymi:
- mantry – specyficzne dźwięki o określonej wibracji, mające na celu przywołanie energii oraz skupienie umysłu
- mudry – symboliczne gesty dłoni i pozycje ciała wpływające na przepływ energii (prany)
- jantry – święte geometryczne diagramy, stosowane w medytacji i obrzędach. Symbolizują boską moc, będąc zarazem wizualnym odzwierciedleniem energii duchowej i materialnym wyrazem mantry
Te narzędzia służą temu, aby praktykujący mógł wejść w głąb trzech wspomnianych wcześniej aspektów istnienia. Praktyki te pozwalają przekształcić z pozoru zwykłe doświadczenia, na coś o wiele głębszego.
Seksualność w tantrze. Święte Ciało i Umysł.
Jednym z najbardziej rozpoznawalnych (często jednak mylnie interpretowanych) elementów tantry jest jej postawa wobec seksualności. W odróżnieniu od bardziej konserwatywnych religijnych tradycji, które postrzegały ciało jako swoistą barierę na ścieżce przebudzenia, tantra interpretuje je jako swego rodzaju świątynię i narzędzie do zjednania się z całym wszechświatem. Seksualna energia może stać się potężnym instrumentem na ścieżce przemiany duchowej, lecz tylko wtedy, gdy jest rozumiana świadomie oraz gdy jest odpowiednio ukierunkowana.
W tradycji śiwaickiej i buddyzmie wadżrajany, istnieje tantryczny rytuał zwany maithuna. Jest to zjednoczenie kobiety i mężczyzny, które symbolizuje także kosmiczne połączenie energii męskiej (śiwa) oraz żeńskiej (śakti). Celem tego rytuału nie jest tylko doznanie przyjemności, lecz przekroczenie dualizmu, zgromadzenie życiowej energii (kundalini) oraz jej wznoszenie w górne części ciała, dążąc do wyższych stanów świadomości.
W dzisiejszych czasach „tantryczny seks” i podejście do niego, często odbiega od pierwotnego duchowego kontekstu. Odpowiednia tantryczna praktyka nie tylko „naucza jak współżyć”, lecz także uczy samej obecności – tu i teraz, a także relacji z drugim człowiekiem. Koncentracja, oddech, kontakt wzrokowy i świadome zbliżenie z bliską osobą traktowane są jako duchowy element życia człowieka, a nie tylko cielesna przyjemność.
Joga kundalini i czakry. Energetyczna mapa w filozofii tantryckiej.
W tradycji tantry ciało postrzegane jest nie tylko jako coś fizycznego – według nauk ciało to także żywa mapa energetyczna, w której znajdują się narzędzia do duchowego przebudzenia. Jednym z kluczowych pojęć z tym związanych jest kundalini – rozumiana jako uśpiona energia, która jak wąż, wije się przez całe ludzkie ciało.
Celem wielu tantrycznych praktyk jest przebudzenie wspomnianej już energii kundalini oraz poprowadzenie jej ku górze ciała, budząc przy tym poszczególne czakry. Czakr może być znacznie więcej, lecz klasycznie wymienia się siedem:
- Czakra podstawy – Muladhara (kolor czerwony). Umiejscowiona u podstawy kręgosłupa, w okolicach kości ogonowej
- Czakra sakralna – Svadhisthana (kolor pomarańczowy). Znajduje się w podbrzuszu, około 2-3 cm poniżej pępka
- Czakra splotu słonecznego – Manipura (kolor żółty). Miejsce: okolice żołądka, nad pępkiem
- Czakra serca – Anahata (kolor zielony). Położona jest na środku klatki piersiowej, mniej więcej na wysokości serca
- Czakra gardła – Vishuddha (kolor niebieski). Usytuowana jest w gardle, w okolicach krtani
- Czakra trzeciego oka – Ajna (kolor indygo). Ma swoje miejsce na środku czoła, między brwiami
- Czakra korony – Sahasrara (kolor fioletowy). Zlokalizowana na czubku głowy
Każda z tych czakr symbolizuje różne aspekty istnienia np. emocje, instynkty, czy też, intuicję. Według wielu, praca z czakrami może polepszyć stan zdrowotny jak i psychiczny człowieka praktykującego tzw. jogę kundalini. Łączy ona w sobie oddech, pozycje (asany), mantry, naukę koncentracji oraz przebudzenia duchowego. Taka praktyka oczyszcza, harmonizuje i przede wszystkim budzi każdą poszczególną czakrę. Doświadczenia te mają prowadzić do ostatecznej transcendencji oraz do połączenia się z boskością.
Czakry i joga kundalini występują również w innych ścieżkach filozofii indyjskich np. w ajurwedzie, lecz to właśnie tantra rozwinęła te pojęcia najpełniej, w pojęciu praktycznym jak i symbolicznym.
Tantra i duchowość New Age. Rola tantryzmu w ruchu „Nowej Ery”
W XX wieku tantra odradzała się już w zupełnie innym, nowym kontekście, który różnił się nieco od nauk przekazywanych w klasztorach, czy przez mistycznych guru. Praktyka tantry zaczęła pojawiać się na zachodzie, m.in. w Stanach Zjednoczonych czy w Niemczech. W kręgach związanych z tzw. duchowością New Age powstał ruch neotantra – zachodnia reinterpretacja tradycyjnych przekazów tantrycznych, w dużej mierze skupiona na seksualności, samopoznaniu oraz pracy z ciałem.
Neotantra czerpie wiele inspiracji z oryginalnych źródeł indyjskich filozofii, lecz nie jest ona wierną kontynuacją tamtejszych klasycznych tradycji. Ruch ten odchodzi od starożytnych rytuałów i mantr – w ich miejsce proponuje się inne metody takie jak np. warsztaty świadomości i oddechu, masaż tantryczny czy też seksualną eksplorację. To właśnie seksualność i doświadczenia z tym związane, stały się jednym z centralnych duchowych doświadczeń dla zwolenników tego ruchu.
Wielu krytyków zarzuca neotantrze zbyt płytkie i kapitalistyczne podejście do tradycyjnych wierzeń tantryzmu. Według wielu, ten XX-wieczny ruch redukuje tantrę do odczuwania przyjemności, seksualnej ekstazy i szybkiego zarobku, co odbiega od klasycznych nauk, gdzie to umysł, samodyscyplina i świadomość ciała grają ważną rolę na drodze duchowego przebudzenia. Mimo tego ludzie szukający własnej duchowej ścieżki sięgają po unowocześnione praktyki i warsztaty neotantry, ponieważ są one dostosowane do współczesnego świata i jego potrzeb, nawet jeśli odbiegają one od samego źródła.
Ostatecznie zjawisko to stawia przed nami pytanie. Czy unowocześnianie i transformacja danej tradycji to krok naprzód i potencjalny rozwój, czy raczej zniekształcenie i kradzież zasad starożytnych nauk? Jedno jest pewne – pomimo zmieniającego się świata, tradycja, zreformowana bądź nie, nadal pozostaje w umysłach ludzi i stanowi dziedzictwo bogatej historii tych, których słowa i przekaz żyją do dziś.
