W filozofii indyjskiej można znaleźć przeróżne koncepty na temat natury rzeczywistości. Jednym z ważniejszych jest pojęcie relacji Atmana (jaźni, duszy) z Brahmanem (absolutną boską rzeczywistością). Idea, która stała się tematem rozważań filozofów, joginów i mędrców – rozumiana na wiele sposobów, łączy w sobie ciekawość dotarcia do prawdy o naturze wszechświata i istot w nim żyjących.
Zrozumienie siebie i wszystkiego wokół, pomogło myślicielom indyjskim ukształtować koncept wszechobecnej energii i nieskończonej świadomości, nauczany przez nich z pokolenia na pokolenie.
Co kryje się za słowami „Brahman” i „Atman”?
Oba te terminy pochodzą z sanskrytu – jednego z najstarszych języków indyjskich. Znaczenie tych słów jest dosyć złożone, lecz pozwala jednocześnie zrozumieć duchowość i pojęcie metafizyki indyjskich uczonych i wyznawców.
Słowo Brahman wywodzi się od rdzenia bṛh–, co oznacza rozszerzać się, wzrastać. Pojęcie to opisywane jest jako bezosobowy i nieskończony absolut, który jest wszędzie – będąc samym istnieniem, całą rzeczywistością. Brahman to nie personifikowane bóstwo, a czysta świadomość i nieprzemijalna błogość.
Ātman natomiast oznacza oddech, tchnienie życia czy duszę. Słowo to odnosi się do pojęcia wewnętrznej jaźni, prawdziwego Ja – to samoistna esencja żywota, która jednocześnie jest czystą świadomością, będącą świadkiem wszystkiego. Atman różni się od zmiennej, ucieleśnionej istoty (dźiwa), która doświadczając świata materialnego, podatna jest na zmiany, podczas gdy Jaźń pozostaje stała.
Według wielu, ostatecznie Atman i Brahman są jednym i tym samym. Dusza stanowi to, co absolutne i wszechobecne. Nie jest częścią boskości – to nieskończona i doskonała boskość umieszczona w indywidualnej obserwującej rzeczywistość istocie. Filozofie indyjskie uczą, że uświadomienie sobie tej jedności prowadzi do duchowego wyzwolenia z cielesnego doświadczania życia i ostatecznego połączenia z Brahmanem (moksza).
Filozofia niedualności w Upaniszadach
Nauki o jedności duszy z absolutem można odnaleźć w Upaniszadach – zbiorze starożytnych tekstów, stanowiących końcowe partie Wed. To właśnie tam przeczytać można m.in. teksty o doświadczaniu rzeczywistości, w formie rozmów mistrza z uczniem. Pośród wersetów możemy przeczytać stwierdzenia, które jasno ukazują idee niedualności istnienia m.in. „Tat tvam asi” – „Tym jesteś”, „Aham Brahmāsmi” – „Jestem Brahmanem” czy „Ayam Ātmā Brahma” – „Ten Atman jest Brahmanem”.
Filozofia Advaita Vedānta, spopularyzowana i rozwinięta przez VIII-wiecznego myśliciela Adi Śankaraczarję, była oparta na owych ideach. Jej podstawą był non-dualizm – stwierdzenie, gdzie nie istnieje oddzielenie między jednostką a absolutem, a wszystko jest kolektywną energią manifestującą się z jednego źródła. Dualność to dla tej filozofii zwyczajna obłuda, iluzja (māyā), a poznanie prawdy utożsamiane jest z rozpoznaniem jedności – Jaźń = Absolut
Koncepcja ta to nie tylko teoria – ma ona zastosowanie także w praktyce. Kierunkiem do wyzwolenia niekoniecznie jest oddawanie czci spersonifikowanemu bóstwu, lecz rozpoznanie się w Brahmanie jako Jaźni, która jest bezgraniczna, wszechobecna oraz nieśmiertelna.
Koncepcja jedności w praktyce tantrycznej
Tantra, podobnie jak w Wedancie, posiada swój własny koncept jedności z absolutem. Tradycja tantry to nie tylko doświadczenia seksualne czy mistyczne rytuały – to także w swoim najgłębszym wymiarze kolejna droga duchowego przebudzenia. Tantryczna filozofia głosi, że Brahman przejawia się jako energia, która przenika wszystko. Jest on także utożsamiany z dźwiękiem (Śabda Brahmana), a praca z wibracjami, częstotliwością czy właśnie falami dźwięku (np. intonowanie mantr), pozwala na połączenie i realizację najwyższej świadomości. Atman (Jaźń) jest tą świadomością, zmaterializowaną w każdej żywej istocie.
Tantryzm przedstawia połączenie ze źródłem jako coś doświadczalnego i cielesnego. Techniki takie jak np. praca z oddechem (prānāyāma), medytacja, recytacja mantr, praca z energią czy joga, są nieodłącznymi elementami w drodze do zjednoczenia z wszechświatem i poznaniem samego siebie jako coś więcej niż tylko ciało.
Koncepcja czakr, występująca w wielu odłamach czy nurtach filozofii indyjskiej, ma także swoje zastosowanie w Tantrze. Siedem podstawowych czakr, w których uśpiona jest energia kundalini, są narzędziem do odkrywania boskości we własnym ciele. Kundalini przechodzi przez wszystkie czakry, lecz przechodząc przez najwyższą czakrę, tzw. czakrę korony (Sahasrara), człowiek może doświadczyć energetycznej ekstazy, duchowego przebudzenia, które uznaje się za bezpośrednie doświadczenie jedności Atmana z Brahmanem.
Tantra jasno pokazuje, że o jedności nie tylko się mówi – jedności się doświadcza; poprzez wszelakie techniki i rytuały, które dla wyznawców tradycji tantryckiej są ważnym elementem na drodze do samorealizacji i utożsamiania się z boską rzeczywistością.
Brahman, Brahma i Bramin – Czym się różnią?
W indyjskiej kulturze, można napotkać podobne do siebie słowa, które posiadają to samo źródło, lecz ich znaczenie się zmienia – tak też jest w przypadku słów Brahman, Brahma i Bramin (brāhmaṇa), które łączy jeden rdzeń bṛh– oznaczający „rozszerzać, wzrastać”.
- Brahman – to wcześniej wielokrotnie wspomniany Absolut, bezosobowa rzeczywistość, która tożsama jest z Jaźnią – Atmanem.
- Brahma – jest to bóstwo w hinduizmie, należy ono do świętej trójcy (Trimurti), obok Śiwy i Wisznu. Brahma jest stworzycielem wszechświata, lecz pomimo tego, nie jest tak samo czczony jak pozostali bogowie z trójcy. Jest to osobowy bóg, dlatego nie jest on bezpośrednio utożsamiany z Brahmanem.
- Bramin (brāhmaṇa) – osoba z najwyższej kasty kapłańskiej w tradycji indyjskiej. Bramin to dosłownie osoba obdarzona brahmanem. Od tysiącleci zadaniem braminów jest studiowanie i przekazywanie nauk Wed oraz przeprowadzanie religijnych rytuałów.
Pomimo podobieństw, warto zwracać uwagę na różnicę między tymi słowami – możemy wtedy dostrzec bogactwo tradycji oraz wierzeń, trwających nieprzerwanie od wieków.
Współczesna interpretacja Brahmana i Atmana
Nauki o Jaźni i Absolucie sięgają czasów starożytnych, lecz nadal pozostają znaczące w świecie współczesnym. Mainstream’owa duchowość, poprzez warsztaty rozwoju osobistego, praktykę jogi czy prowadzenie duchowego kanału na portalach społecznościowych, przedstawia podobne przekonania do tych, które pojawiły się tysiące lat temu. Koncepcja, że nasze prawdziwe „Ja” to nie tylko ciało i umysł, stało się wręcz obowiązkową formułką dla współczesnych duchowych coach’ów i internetowych twórców. Hasła takie jak Jesteś całym wszechświatem, Wszystko jest jednym czy Jesteś Bogiem, to nic innego jak koncepcja Brahmana i Atmana z filozofii Vedanty, przetłumaczona na język dzisiejszego człowieka.
Warto jednak zastanowić się, czy kręgi duchowości XXI wieku mają świadomość, skąd pochodzą te słynne idee i co tak naprawdę oznaczają. W wielu przypadkach koncepcja jedności wykorzystywana jest do celów marketingowych czy po prostu spłycana, zatracając przy tym nauki tych, którzy zapoczątkowali idee Jaźni i Źródła.
Realizacja jedności, według indyjskich filozofów, to nie tylko coś do nauczenia – to coś doświadczalnego, to głęboka transformacja, która pomaga istocie połączyć się ze wszystkim – z nieskończoną i wszechobecną świadomością.
