Co to jest Tollywood?
Kino bengalskie ukształtowało się na terenach obecnego Bengalu Zachodniego i Bangladeszu. Potocznie mówi się o nim Tollywood. Jest to zbitka nazwy dzielnicy filmowej w Kalkucie Tollygunge i słowa Hollywood. Filmy tworzone są w szóstym najpopularniejszym języku na świecie – języku bengalskim. Mianem Tollywood określane jest również kino w języku telugu, pamiętać jednak należy, że są to dwie odrębne gałęzie indyjskiego przemysłu filmowego.
Kino bengalskie już od swych początków miało duży wpływ na rozpowszechnianie literatury. Za pomocą filmów starano się także przedstawiać ważne problemy społeczne. Kino bengalskie stanowi nieoderwalną część całej kultury bengalskiej. Sami Bengalczycy są mocno do niego przywiązani. Aby zrozumieć jego złożoność, warto przyjrzeć się jego początkom.
Jak to się wszystko zaczęło?
Pierwszy pokaz filmowy w Indiach odbył się 7 lipca 1896 roku, w Bombaju. Zaprezentował go operator filmowy braci Lumière – Marius Sestier. Był akurat w trakcie swojej podróży i postanowił zatrzymać się w tym mieście. Od swoich pracodawców otrzymał polecenie, aby jeździć po świecie i wyświetlać filmy, tam gdzie jest taka możliwość. Wynajął salę w hotelu Watson i zaprosił na pokaz przedstawicieli angielskiej społeczności, mieszkającej w Indiach. Zamieścił nawet reklamę w popularnej gazecie Times of India o nadchodzącym wydarzeniu. Mimo dużego rozgłosu Indusi nie mieli prawa wstępu.
Pokaz filmowy wywołał falę zachwytów nad tą nową formą rozrywki. Pochlebne recenzje pojawiały się także w gazetach. Widząc spore zainteresowanie filmem wśród publiczności, Marius Sestier postanowił przedłużyć swój pobyt w Indiach i zorganizować kolejne pokazy. Tym razem zaprosił na nie miejscową ludność. Spowodowało to jeszcze większy wzrost popularności dziwu stulecia. W końcu 15 sierpnia po raz ostatni wyświetlono film i wtedy operator filmowy braci Lumière wyjechał, zabierając z Indii kinematograf.
W tym samym roku (1896), 18 stycznia w Instytucie Dalhousie w Kalkucie po raz pierwszy pokazano kinematograf. Mimo to, dopiero dwa lata później 30 września 1898 roku w bengalskiej gazecie Amrita Bazar Patrika pojawiły się wzmianki o nadchodzącym pokazie filmowym w Kalkucie. Odbył się on 2 października 1898 roku w najstarszym teatrze indyjskim – Star Theatre. Przygotował go profesor Stevenson, a tę datę umownie uznaje się za początek kina w Bengalu.
Pierwszy bengalski reżyser
Pierwszą osobą w Bengalu, która tak zachwyciła się filmem, że postanowiła się nim zająć był Hiralal Sen. Brał on udział w pierwszym pokazie filmowym w Kalkucie. Profesor Stevenson, widząc jego entuzjazm, nakłonił go do zajęcia się filmowaniem. Obiecał mu nawet pomóc w realizacji, ale ostatecznie nie wywiązał się z danego słowa. Hiralal Sen wraz ze swoim bratem w 1898 roku założył wytwórnię filmową The Royal Bioskop Company.
W kolejnym roku udał się do Londynu, gdzie zakupił bioskop oraz kamerę do kręcenia filmów. Od 1900 roku zaczął tworzyć nieme filmy. Nagrywał poszczególne sceny przedstawień teatralnych, które później wyświetlano w trakcie wystawiania sztuk. Uchwycił także tłum pasażerów w jadącym tramwaju i zaprezentował go publicznie. Niekiedy mówi się o nim jako pierwszym reżyserze reklam. Nakręcił ich dwie. Jedna z nich dotyczyła olejku do włosów, a druga napoju orzeźwiającego.
Łącznie Hiralal Sen stworzył 12 filmów fabularnych i 10 dokumentalnych. W międzyczasie na rynku filmowym zaczęło się pojawiać coraz więcej reżyserów. Nasz bohater nie umiał odnaleźć się wśród tej konkurencji. Dodatkowo w 1917 roku cały jego dobytek filmowy spalił się w pożarze. Załamany tą sytuacją, a także swoją chorobą, zmarł kilka dni później.
Początki kina bengalskiego
Poważną rolę w rozwoju kina bengalskiego niezaprzeczalnie odegrał także Jamsedji Framji Madan. Pochodził z rodziny Parsów z Bombaju. Swoją przygodę ze sztuką rozpoczął w 1868 roku jako aktor w teatrze Parsów. W kolejnych latach założył w Kalkucie spółkę dystrybucyjną i studio. Odpowiadała ona za kontrolowanie pokazów oraz wyświetlanie ich na całym subkontynencie.
W 1902 roku zakupił Corinthian Theatre, który założył wspomniany Hiralal Sen. Od 1905 roku wyświetlał filmy nieme w namiotach. Dwa lata później, w 1907 roku otworzył pierwsze stałe kino w Kalkucie Elphinstone Picture Palace, dzięki przekształceniu Corinthian Theatre w salę kinową.
Jak na biznesmena przystało, w kolejnych latach zaczął kupować budynki na terenie całych Indii i przekształcał je w kina. Tak tworzył swoje ogromne imperium. Wciąż jednak było to za mało dla J. F. Madana. Postanowił, że sam rozpocznie kręcić filmy. Wraz z anglo-amerykańskim dyrektorem teatrów Maurice E. Bandmannem rozpoczął współpracę i stworzyli Excelsior Cinematograph Syndicate. Zajmował się on dystrybucją filmów i nadzorowaniem sieci kin. W końcu w 1919 roku powstała pierwsza wytwórnia filmowa Madan Theatres Limited. Miała ona stać się jedną z najważniejszych spółek, zajmujących się kinem.
Madan Theatres jeszcze w tym samym kroku zaprezentował bengalskiej publiczności pierwszy niemy film fabularny Bilwamangala (Bilwamangal, imię). Jego premiera odbyła się 1 listopada. Wyreżyserował go bengalski reżyser Rustomji Dhotiwala. Film był ekranizacją powieści pewnego gudźaraskiego pisarza. Historia opowiada losy mężczyzny, którego życie komplikuje się po spotkaniu kurtyzany.
Kinowe adaptacje sztuk i powieści
W kolejnych latach, aż do 1922 roku wytwórnia filmowa produkowała filmy głównie oparte na sztukach. Większość z nich stanowiły mitologiczne i kostiumowe sztuki ze zbioru baśni Księgi tysiąca i jednej nocy. Dopiero w 1922 roku Madan Theatres odważyło się zekranizować powieść słynnego bengalskiego pisarza Bankima Chandry Chattopadhyaya – Trujące drzewo (Bisha Briksha). Na ten sam krok zdecydowała się mniejsza wytwórnia filmowa Tajmahal Film Company, która sfilmowała Światło w ciemności (Andhare Alo). Był on oparty na podstawie opowiadania jednego z najbardziej popularnych bengalskich powieściopisarzy Sarata Chandry Chattopadhyaya.
Ten rok rozpoczął serię ekranizacji powieści Bankima Chandry Chattopadhyaya przez Madan Theatres. Adaptacje słynnych utworów miały wprowadzić literaturę do życia każdego Bengalczyka, a także zachęcić do tej formy sztuki wyższe klasy społeczeństwa. Warto tutaj nadmienić, że wyższe warstwy społeczne nie pochwalały rozwoju kina. Postrzegano go jako tanią rozrywkę przeznaczoną tylko dla niższych klas.
Głowy rodzin nie uczęszczały na pokazy filmowe, a także nie pozwalały na to ich członkom. Przede wszystkim starano się uchronić przed nimi kobiety. Uważano bowiem, że aktorki są prostytutkami. Miała to być hańbiąca forma sztuki, sprowadzająca na złą drogę. Nie można było dopuścić, aby kobiety z szanowanych rodzin podziwiały na ekranie domniemane prostytutki. Na szczęście w kolejnych latach zaczęło się zmieniać podejście do kina oraz osób z nim związanych.
Eksperymenty z innymi gatunkami
Pod wpływem zachodnich produkcji rozpoczęto także kręcić komedie. Były one oparte na hollywoodzkich filmach i satyrach lub farsach dziewiętnastowiecznej literatury bengalskiej. Pierwsza komedia Zwrócona Anglia (Bilet Pherat) powstała w 1921 roku, a wyreżyserował ją dość popularny w tamtym okresie Dhirendra Nath Ganguly. Adaptacja ukazuje satyrę bengalskiej elity społecznej, która jest mocno zanglicyzowana. Komedie cieszyły się dużą popularnością, dlatego w kolejnych latach powstawało ich coraz więcej.
Bengalscy producenci zdecydowali się w pewnym momencie na nakręcenie filmów historycznych. Powstały tylko dwa dla wytwórni British Dominion Film Company. Oba miały premierę w 1930 roku. Reżyserem ich był, wspomniany już wcześniej Dhirendra Nath Ganguly. Pierwszy z filmów to Płomienie ciała (Kamonar Agun). Fabułę oparto na legendzie, opowiadającej o królowej Padmini z królestwa Chittur. Drugi nosił tytuł Pięć strzał (Panchashar).
W obydwu zagrał początkujący wtedy aktor Debaki Kumar Bose, który w następnych latach zajmował się reżyserią, a po pojawieniu się filmów dźwiękowych stał się słynną postacią w przemyśle filmowym. Warto tutaj zwrócić uwagę, że oba te filmy miały niezwykle rozbudowaną, bogatą scenografią, nawiązującą do tradycji muzułmańskiej i radźpuckiej. W późniejszych latach utrzymywano ten kanon w kinie indyjskim, co można dostrzec nawet dzisiaj w wysokobudżetowych filmach.
Mam nadzieję, że dowiedzieliście się ciekawych informacji związanych z początkami kina bengalskiego. W następnej części przedstawię Wam kolejny ważny etap, czyli erę filmów dźwiękowych.
