Języki indoeuropejskie to obecnie największa rodzina językowa na świecie. Można je usłyszeć na niemal każdym kontynencie. W Indiach również odgrywają istotną rolę, szczególnie w północnej części kraju. Jak to jednak możliwe, że języki tak odległe geograficznie, jak polski i hindi, mają wspólne korzenie?
Językoznawstwo porównawcze i język praindoeuropejski
Przyjmuje się, że wszystkie języki indoeuropejskie pochodzą od wspólnego przodka, nazwanego językiem praindoeuropejskim. Choć nie zachowały się żadne zapisy, potwierdzające jego istnienie, językoznawcom udało się zrekonstruować jego przybliżony kształt przy pomocy tzw. metody porównawczej. Polega ona na analizowaniu pokrewnych form wyrazów pochodzących z różnych języków indoeuropejskich w celu odnalezienia cech wspólnych oraz różnic między nimi.
Dzięki identyfikowaniu regularnych zmian oraz odtwarzaniu form pierwotnych, możliwe staje się określenie, jak mogły wyglądać słowa we wspólnym języku, którym nasi przodkowie posługiwali się tysiące lat temu, zanim rozeszli się w różne strony. Nie ma jednak żadnych zapisków, które mogłyby posłużyć do potwierdzenia lub odrzucenia tych ustaleń.
Aby badania nad rodziną języków indoeuropejskich miały sens, należy przede wszystkim skupić się na najstarszych udokumentowanych językach. Im bliżej wspólnego języka, tym mniej zmian zaszło, a tym samym łatwiej dostrzec oryginalne cechy tej rodziny. Współczesne języki, oprócz tego, że rozwijały się samodzielnie przez znacznie dłuższy czas, były również poddawane większym wpływom zewnętrznym i kontaktom z innymi językami, co jeszcze bardziej zwiększyło ich różnorodność.
Odkrycie indoeuropejskiej rodziny językowej
Już w XVI wieku misjonarze tacy jak Thomas Stephens zetknęli się z językami Indii, co stanowiło wczesny etap europejskiego zainteresowania językową różnorodnością subkontynentu.
W XVII wieku Marcus van Boxhorn stwierdził, że łacina, greka, języki germańskie, słowiańskie, bałtyckie, perski i sanskryt mają wspólne pochodzenie i wywodzą się z jednego, pierwotnego języka. Jego teorie nie zdobyły jednak szerokiego rozgłosu i nie wywarły większego wpływu na rozwój językoznawstwa.
Pierwsze bardziej systematyczne obserwacje podobieństw między sanskrytem a językami europejskimi pojawiły się dopiero w XVIII wieku.
Przełomową ideę, że różne języki mogą wywodzić się ze wspólnego, dziś już nieistniejącego przodka, przedstawił w 1786 roku Sir William Jones podczas swojego wykładu w Kalkucie. Zauważył on uderzające podobieństwa między sanskrytem, greką i łaciną, co dało początek nowoczesnej lingwistyce porównawczej i koncepcji rodziny języków indoeuropejskich.
Wielu mu współczesnych uznało, że skoro sanskryt wykazuje tak wiele podobieństw do języków klasycznych, to musi być ich źródłem. Ta wiara w pierwszeństwo sanskrytu przyczyniła się też do popularności teorii, według której ojczyzna języka praindoeuropejskiego znajdowała się w Azji Centralnej.
Obie te teorie nie znalazły jednak potwierdzenia. Dość szybko ustalono, że sanskryt nie jest językiem źródłowym, z którego wywodzą się wszystkie inne, lecz, tak jak pozostałe języki indoeuropejskie, pochodzi od znacznie starszego języka. Ponadto badacze coraz częściej skłaniają się ku poglądowi, że ojczyzna języka praindoeuropejskiego znajdowała się raczej na obszarach bliższych Europie.
Które języki indyjskie są indoeuropejskie?
W Indiach występuje kilka rodzin językowych, takich jak drawidyjska, tybeto-birmańska czy austroazjatycka, ale zdecydowanie największą z nich jest rodzina indoeuropejska, której języki dominują przede wszystkim w północnej części kraju.
Na subkontynent indyjski języki indoaryjskie przyniosła grupa ludów, które same siebie nazywały Ariami. Od tej nazwy pochodzi współczesne określenie na te języki. Najstarszym znanym zapisem języka Ariów są Wedy, czyli święte teksty sprzed kilku tysięcy lat.
Języki staro-, średnio- i nowoindyjskie to trzy główne etapy rozwoju języków indoaryjskich. Przykładem języka staroindyjskiego jest sanskryt, etap średnioindyjski reprezentują języki prakryckie (np. pali), a hindi, bengalski, marathi i inne to współczesne języki nowoindyjskie.
Współczesne języki indoaryjskie
Języki indoaryjskie obejmują rozległy obszar we współczesnych Indiach. O ich znaczeniu świadczy jednak nie tylko terytorium, na którym są używane, lecz także liczba ich rdzennych użytkowników.
Hindi jest jednym z języków urzędowych Indii i obok angielskiego pełni funkcję oficjalnego języka rządu indyjskiego. Posługuje się nim ponad 500 milionów osób, co czyni go jednym z najczęściej używanych języków na świecie. Zapisywany jest pismem dewanagari, chociaż, szczególnie w internecie, coraz częściej spotyka się również zapis w alfabecie łacińskim.
Marathi to kolejny z języków indoaryjskich, zapisywany pismem dewanagari. Jest językiem urzędowym stanu Maharasztra i ma ponad 80 milionów użytkowników, nie tylko w tym stanie.
Warto jednak zauważyć, że nie każdy język indoaryjski jest zapisywany w ten sam sposób. Języki takie jak bengalski, gudźarati, orija czy pendżabski mają własne systemy pisma. Każdym z tych języków posługuje się kilkadziesiąt milionów użytkowników, głównie w stanach, z których pochodzą: odpowiednio w Bengalu Zachodnim, Gudźaracie, Orisie i Pendżabie.
Nie są to oczywiście jedyne języki indoaryjskie używane w Indiach. Do tego, patrząc szerzej na wszystkie języki indoeuropejskie, również język angielski należy do tej rodziny.
Języki indyjskie jako języki satemowe
Języki indoeuropejskie dzieli się na dwie grupy: języki kentumowe i języki satemowe. Główna różnica między nimi dotyczy sposobu, w jaki rozwinęły się niektóre dźwięki z języka praindoeuropejskiego, szczególnie te przypominające miękkie „k”:
- w językach kentumowych zachowały się jako twarde „k” lub „g”
- w językach satemowych przekształciły się w dźwięki syczące, jak „s” czy „ś”
Jest to widoczne m.in. w sposobie, w jaki określa się liczbę 100. W łacinie jest to centum (czyt. kentum), a w języku awestyjskim satem. To właśnie od tych słów pochodzą nazwy obu grup językowych.
Języki indoaryjskie należą do grupy języków satemowych. Co ciekawe, do tej samej grupy zaliczają się również języki słowiańskie, w tym polski. Oznacza to, że polskie sto i hindi सौ (sau) nie tylko mają wspólne pochodzenie, ale przeszły też bardzo podobne zmiany dźwiękowe na późniejszym etapie rozwoju.
Podobieństwa z językami europejskimi
Słowo „sto” to nie jedyny liczebnik, który brzmi podobnie po polsku i hindi. Gdy przyjrzymy się bliżej innym liczbom, także wśród nich można łatwo zaobserwować wiele podobieństw, jak na przykład dwa i दो (do), czy dziesięć i दस (das). Choć współczesne formy nie są identyczne, jest to dobrze widoczne, że mają wspólny rdzeń. Podobieństwo to nie jest dziełem przypadku, szczególnie gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że w innych językach indoeuropejskich formy te również są do siebie zbliżone. Dla przykładu w angielskim brzmią one odpowiednio two i ten, a we włoskim due i dieci.
Wiele innych słów, które nie są liczebnikami, również brzmi bardzo podobnie w różnych językach indoeuropejskich. Przykładem mogą być określenia członków rodziny, takie jak „matka” czy „brat”. W sanskrycie odpowiadają im wyrazy माता (mātā) i भ्राता (bhrātā), natomiast we współczesnym hindi są to माँ (mā̃) oraz भाई (bhāī). Ich podobieństwo widać także w językach europejskich: angielskim (mother, brother) czy włoskim (madre, fratello). Choć formy te różnią się nieco pod względem fonetycznym, wszystkie wywodzą się ze wspólnych praindoeuropejskich korzeni.
Do listy językowych podobieństw można też dodać słowa takie jak „oko” i „ogień”. W hindi brzmią one आँख (ā̃kh) i आग (āg), a w łacinie oculus i ignis.
Na pewno każdy zna najwyższe góry świata, czyli Himalaje. Nie każdy jednak wie, że ich nazwa wywodzi się z sanskrytu i składa się z dwóch słów: हिम (hima) – śnieg oraz आलय (ālaya) – siedziba, dom. Co ciekawe, podobieństwo sanskryckiego hima i polskiego zima nie jest przypadkowe. Oba te słowa mają wspólne pochodzenie i wywodzą się z języka praindoeuropejskiego.
Choć minęły już tysiące lat, odkąd nasi przodkowie mówiący wspólnym językiem rozeszli się w różne strony świata, podobieństwa między naszymi językami wciąż przypominają, że mimo różnic należymy do jednej rodziny.
